ربات جراحی داوینچی da Vinci Surgical System، توسعه‌یافته توسط شرکت اینتویتیو سورجیکال (Intuitive Surgical)، یک پلتفرم پیشرفته برای جراحی کم‌تهاجمی است که از سال 2000 با تأیید سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) وارد عرصه پزشکی شد. این ربات جراحی با استفاده از بازوهای رباتیک، کنسول جراحی، و فناوری تصویربرداری سه‌بعدی، دقت و کنترل بی‌نظیری را در جراحی‌های پیچیده فراهم می‌کند. داوینچی در حوزه‌هایی مانند اورولوژی، زنان، قلب، و جراحی عمومی کاربرد دارد و با کاهش زمان بهبودی و عوارض، استانداردهای جراحی را ارتقا داده است. بااین‌حال، هزینه‌های بالا و انتقادهایی در مورد اثربخشی آن، بحث‌هایی را به همراه داشته است.
ربات جراحی داوینچی چیست؟
ربات جراحی داوینچی یک سیستم رباتیک کم‌تهاجمی است که جراحان را قادر می‌سازد تا از طریق برش‌های کوچک، جراحی‌های پیچیده را با دقت بالا انجام دهند. این سیستم شامل سه جزء اصلی است: کنسول جراحی (Surgeon Console)، سبد بیمار (Patient Cart) با چهار بازوی رباتیک، و سبد دید (Vision Cart) با سیستم تصویربرداری سه‌بعدی. داوینچی به جراح امکان می‌دهد از راه دور و از طریق کنسول، ابزارهای جراحی را با دقت میلی‌متری کنترل کند. این سیستم در سال 1999 معرفی شد و در سال 2000 برای جراحی‌های لاپاراسکوپی عمومی تأیید FDA دریافت کرد. نام داوینچی از لئوناردو داوینچی الهام گرفته شده است، که مطالعات آناتومی او به توسعه ربات‌های اولیه کمک کرد.
بررسی آماری موفقیت جراحی‌ها
ربات داوینچی در بیش از 10 میلیون جراحی تا سال 2023 استفاده شده است، عمدتاً در پروستاتکتومی، هیسترکتومی، و جراحی‌های قلب. مطالعات نشان می‌دهند که جراحی‌های داوینچی در مقایسه با روش‌های سنتی، میزان عوارض را تا 30 درصد کاهش داده و زمان بستری را تا 50 درصد کوتاه‌تر کرده‌اند. برای مثال، در پروستاتکتومی رباتیک، نرخ حفظ عملکرد جنسی و کنترل ادرار به ترتیب 80-90 درصد و 90-95 درصد گزارش شده است، در مقایسه با 60-80 درصد در روش‌های باز. بااین‌حال، مطالعه‌ای در سال 2013 در JAMA نشان داد که در هیسترکتومی، نتایج بلندمدت داوینچی تفاوت قابل‌توجهی با لاپاراسکوپی سنتی ندارد. میزان موفقیت به مهارت جراح و نوع عمل بستگی دارد.
اجزای اصلی سیستم داوینچی
سیستم داوینچی از سه بخش کلیدی تشکیل شده است:
- کنسول جراحی: ایستگاهی که جراح در آن نشسته و از طریق جوی‌استیک‌ها و پدال‌های پا، بازوهای رباتیک را کنترل می‌کند. این کنسول نمایشگر سه‌بعدی با بزرگ‌نمایی 10 برابری ارائه می‌دهد.
- سبد بیمار: شامل چهار بازوی رباتیک که سه بازو ابزارهای جراحی (مانند قیچی، گیره) و یک بازو دوربین سه‌بعدی را نگه می‌دارند.
- سبد دید: شامل سیستم Insite Vision با دو دوربین برای تصویربرداری سه‌بعدی و نرم‌افزارهای پردازش تصویر
این اجزا با شبکه‌ای امن به هم متصل‌اند تا نگهداری پیش‌بینانه و به‌روزرسانی نرم‌افزار را تسهیل کنند. مدل‌های جدیدتر مانند da Vinci Xi (2014) و da Vinci 5 (2024) قابلیت‌های پیشرفته‌تری مانند بازخورد نیرو (Force Feedback) ارائه می‌دهند.
بازوهای رباتیک در ربات جراح
بازوهای رباتیک داوینچی، معروف به EndoWrist، قلب سیستم هستند و 7 درجه آزادی حرکتی (مشابه مچ انسان) ارائه می‌دهند. سه بازو ابزارهای جراحی مانند چاقوهای الکتروکوتر، گیره‌ها، و سوزن‌گیرها را کنترل می‌کنند، در حالی که بازوی چهارم دوربین سه‌بعدی را هدایت می‌کند. این بازوها از طریق برش‌های 8-12 میلی‌متری وارد بدن بیمار می‌شوند و حرکات جراح را با مقیاس‌بندی (Motion Scaling) به حرکات میکروسکوپی تبدیل می‌کنند. در مدل da Vinci SP، یک بازوی واحد با سه ابزار و دوربین از یک برش 2.5 سانتی‌متری عمل می‌کند. بازوها لرزش دست را حذف کرده و امکان جراحی در فضاهای تنگ را فراهم می‌کنند.
کنسول جراحی چگونه کار می‌کند؟
کنسول جراحی داوینچی ایستگاه فرماندهی جراح است که در اتاق عمل و چند متر دورتر از بیمار قرار دارد. جراح در کنسول می‌نشیند و از طریق دو جوی‌استیک و پدال‌های پا، بازوهای رباتیک را کنترل می‌کند. نمایشگر سه‌بعدی با بزرگ‌نمایی تا 12 برابر، دیدی واضح از محل جراحی ارائه می‌دهد. حرکات دست جراح مقیاس‌بندی شده (مثلاً حرکت 1 سانتی‌متری به 1 میلی‌متر تبدیل می‌شود) و لرزش‌ها فیلتر می‌شوند. در مدل da Vinci Si، امکان استفاده از دو کنسول برای آموزش یا همکاری فراهم است. مدل da Vinci 5 با فناوری بازخورد نیرو، حس لامسه را شبیه‌سازی می‌کند تا جراح فشار روی بافت را احساس کند.
دقت و کنترل بی‌نظیر در جراحی
داوینچی با حذف لرزش دست، مقیاس‌بندی حرکات، و ارائه دید سه‌بعدی با بزرگ‌نمایی، دقت بی‌نظیری فراهم می‌کند. ابزارهای EndoWrist با 7 درجه آزادی، حرکاتی فراتر از دست انسان انجام می‌دهند و امکان دسترسی به نواحی دشوار مانند لگن یا قفسه سینه را می‌دهند. برای مثال، در پروستاتکتومی، داوینچی امکان حفظ عصب‌های ظریف را افزایش می‌دهد، که به بهبود عملکرد جنسی کمک می‌کند. مطالعه‌ای در سال 2020 نشان داد که ربات جراحی داوینچی در جراحی‌های کولورکتال، دقت برش را تا 95 درصد بهبود بخشیده است. فناوری‌هایی مانند تصویربرداری فلورسانس Firefly نیز شناسایی بافت‌های سرطانی را دقیق‌تر می‌کنند.
کاربردها در جراحی
ربات داوینچی در جراحی‌های متعددی استفاده می‌شود:
- اورولوژی: پروستاتکتومی رباتیک، نفرکتومی، و سیستکتومی برای سرطان پروستات، کلیه، و مثانه
- زنان: هیسترکتومی، میومکتومی، و درمان اندومتریوز
- قلب: تعمیر دریچه میترال، بای‌پس کرونری
- جراحی عمومی: کوله‌سیستکتومی، جراحی کولورکتال، و درمان فتق
- گوش و حلق و بینی: جراحی‌های سر و گردن و تیروئیدکتومی
تا سال 2012، حدود 200,000 جراحی سالانه با داوینچی انجام می‌شد، که عمدتاً شامل هیسترکتومی و پروستاتکتومی بود. مدل da Vinci Xi با انعطاف‌پذیری بیشتر، کاربردها را در جراحی‌های چندربعی گسترش داد.
مزایای ربات جراحی داوینچی
مزایای داوینچی شامل:
- کاهش تهاجم: برش‌های کوچک (8-12 میلی‌متری) به جای برش‌های بزرگ، که خونریزی را تا 50 درصد کاهش می‌دهد.
- بهبود سریع: زمان بستری 1-2 روز در مقایسه با 5-7 روز در جراحی باز
- دقت بالا: بزرگ‌نمایی 10-12 برابری و حذف لرزش دست، که عوارض را کاهش می‌دهد.
- ارگونومی بهتر: جراح در حالت نشسته و راحت کار می‌کند، که خستگی را کاهش می‌دهد.
- نتایج بهتر: در پروستاتکتومی، نرخ حفظ عملکرد ادراری و جنسی بالاتر است.
مطالعات نشان می‌دهند که بیماران داوینچی درد کمتری تجربه کرده و زخم‌های کمتری دارند، که رضایت بیمار را افزایش می‌دهد.
آیا ربات باعث حذف جراحان می‌شود؟
داوینچی جایگزین جراحان نمی‌شود، بلکه به‌عنوان ابزاری برای تقویت مهارت‌های آن‌ها عمل می‌کند. این سیستم کاملاً تحت کنترل جراح است و هیچ‌گونه خودمختاری ندارد. داوینچی مانند یک “دست رباتیک” عمل می‌کند که حرکات جراح را دقیق‌تر و کوچک‌تر اجرا می‌کند. جراح همچنان تصمیم‌گیرنده اصلی است و باید مهارت‌های جراحی و آناتومی را به‌طور کامل بداند. بااین‌حال، برخی منتقدان نگرانند که وابستگی به فناوری ممکن است مهارت‌های سنتی جراحی را تضعیف کند. آموزش گسترده جراحان برای استفاده از داوینچی (50-100 عمل تحت نظارت) نشان می‌دهد که نقش انسانی همچنان حیاتی است.
مدت زمان هر عمل با ربات
مدت زمان جراحی با ربات داوینچی به نوع عمل و تجربه جراح بستگی دارد. به‌طور متوسط:
- پروستاتکتومی رباتیک: 2-3 ساعت، در مقایسه با 3-4 ساعت در جراحی باز
- هیسترکتومی: 1.5-2.5 ساعت، مشابه لاپاراسکوپی سنتی
- جراحی قلب: 3-5 ساعت، بسته به پیچیدگی
زمان راه‌اندازی (Docking) سیستم حدود 10-20 دقیقه است، که در مدل‌های جدیدتر مانند Xi کاهش یافته است. در برخی موارد، خرابی ابزارها ممکن است زمان را افزایش دهد، اما مطالعات نشان می‌دهند که داوینچی در مقایسه با روش‌های سنتی، زمان کلی عمل را تا 20 درصد کاهش می‌دهد، به‌ویژه در جراحی‌های پیچیده.
هزینه نصب و نگهداری سیستم داوینچی
قیمت خرید یک سیستم داوینچی بین 1.5 تا 2 میلیون دلار است، بسته به مدل (مانند Xi یا SP). هزینه‌های اضافی شامل:
- ابزارهای یک‌بارمصرف: هر ابزار (مانند EndoWrist) پس از 10 استفاده تعویض می‌شود و هر کدام 200-500 دلار هزینه دارد.
- نگهداری سالانه: 100,000-150,000 دلار برای تعمیرات و به‌روزرسانی نرم‌افزار
- هزینه جراحی: هر عمل با داوینچی 3,000-6,000 دلار گران‌تر از لاپاراسکوپی سنتی است (افزایش 80 درصدی)
این هزینه‌ها باعث انتقادهایی شده است، زیرا برخی مطالعات (مانند مطالعه JAMA در سال 2013) مزایای متناسب با هزینه را تأیید نکرده‌اند. بااین‌حال، کاهش زمان بستری و عوارض می‌تواند هزینه‌های بلندمدت بیمارستان را جبران کند.
نقدهایی که به ربات داوینچی وارد است
هزینه‌های خرید، نگهداری، و جراحی برای بیمارستان‌ها و بیماران سنگین است. برخی مطالعات (مانند JAMA 2013) نشان می‌دهند که در هیسترکتومی، نتایج ربات جراحی داوینچی مشابه لاپاراسکوپی سنتی است. گزارش‌هایی از خرابی بازوها (مانند فرسایش ابزار در سال 2013 که 1,400 بازو را تحت تأثیر قرار داد) و نیاز به برش‌های اضافی وجود دارد. منتقدان ادعا می‌کنند که اینتویتیو سورجیکال آموزش کافی ارائه نداده و تعداد عمل‌های تحت نظارت را کاهش داده است. گزارش‌هایی از سوختگی بافت به دلیل جریان‌های الکتریکی ناخواسته وجود دارد، اگرچه این مشکل در لاپاراسکوپی سنتی نیز رخ می‌دهد.
FDA در سال 2013 گزارش‌هایی از مرگ و عوارض را بررسی کرد، اما اینتویتیو سورجیکال مدعی است که نرخ عوارض داوینچی کمتر از روش‌های سنتی است.
تأثیرات داوینچی بر جراحی مدرن
داوینچی جراحی کم‌تهاجمی را متحول کرده است، با کاهش خونریزی، درد، و زمان بهبودی. این سیستم استانداردهایی را در اورولوژی و زنان ایجاد کرده و به جراحان امکان داده تا در فضاهای تنگ با دقت بیشتری عمل کنند. بااین‌حال، هزینه‌های بالا و نیاز به آموزش گسترده، دسترسی به این فناوری را محدود کرده است. رقبای جدید مانند Medtronic و Stryker در حال توسعه سیستم‌های ارزان‌تر مانند ربات جراحی Mako هستند، که ممکن است رقابت را افزایش دهد. داوینچی همچنان نمادی از ترکیب فناوری و پزشکی است و راه را برای پیشرفت‌های آینده هموار کرده است.
آیا این ربات در ایران وجود دارد؟
اطلاعات رسمی و تأییدشده‌ای درباره وجود ربات جراحی داوینچی در بیمارستان‌های ایران در دسترس نیست. بااین‌حال، پست‌هایی در پلتفرم X به بحث درباره هزینه بالای این سیستم (حدود 900 میلیارد ریال) و امکان نصب آن در شهرهایی مانند تهران، مشهد، و اصفهان اشاره کرده‌اند، اما این اطلاعات تأیید نشده‌اند و صرفاً نظرات کاربران هستند. با توجه به هزینه‌های بالای خرید و نگهداری (2 میلیون دلار به علاوه 100,000 دلار سالانه)، بعید است که این سیستم در ایران موجود باشد، به‌ویژه با توجه به محدودیت‌های اقتصادی و تحریم‌ها. احتمالاً بیمارستان‌های خصوصی یا مراکز تحقیقاتی خاص ممکن است در آینده به این فناوری دسترسی پیدا کنند.
