خط لوله نورد استریم مجموعهای از خطوط لوله گاز طبیعی زیرآبی است که از روسیه به آلمان امتداد مییابد و گاز را از طریق دریای بالتیک به اروپا غربی منتقل میکند. پروژه نورد استریم شامل دو بخش اصلی به نامهای نورد استریم ۱ و نورد استریم ۲ است که هر کدام دو لوله موازی دارند و مجموعاً چهار لوله فیزیکی را تشکیل میدهند. نورد استریم ۱ از ویبورگ در شمال غربی روسیه نزدیک فنلاند شروع میشود و در سال ۲۰۱۱ به بهرهبرداری رسید، در حالی که نورد استریم ۲ از اوست-لوگا در شمال غربی روسیه نزدیک استونی آغاز شده و در سپتامبر ۲۰۲۱ تکمیل گردید اما هرگز عملیاتی نشد. مالکیت نورد استریم توسط کنسرسیومی از پنج شرکت انرژی اداره میشود که گازپروم (شرکت روسی) ۵۱ درصد سهام را در اختیار دارد و بقیه سهام متعلق به شرکتهای آلمانی، هلندی و فرانسوی است.
خط لوله نورد استریم اولین مسیر مستقیم گاز روسیه به غرب اروپا بدون عبور از اوکراین و لهستان هستند و طول هر لوله حدود ۱۲۰۰ کیلومتر است. نورد استریم با قطر لوله ۱۲۰۰ میلیمتر و فشار کاری ۲۲۰ بار، ظرفیت انتقال سالانه ۱۱۰ میلیارد متر مکعب گاز را دارد که معادل نیاز انرژی حدود ۲۶ میلیون خانوار اروپایی است. پروژه از سال ۱۹۹۷ با تشکیل شرکت North Transgas Oy توسط گازپروم و شرکت فنلاندی Neste آغاز شد و هدف آن تضمین تأمین انرژی پایدار برای اروپا بود. با وجود اهمیت فنی، نورد استریم از ابتدا با مخالفتهای سیاسی روبرو بود و در سپتامبر ۲۰۲۲، انفجارهای مشکوک سه لوله را غیرقابل استفاده کرد که تحقیقات آلمان، سوئد و دانمارک آن را خرابکاری عمدی تشخیص دادند. با بررسی کامل پروژه نورد استریم همراه ابرار صنعتی بمانید.
نورد استریم چیست؟
- خط لوله انتقال گاز طبیعی از روسیه به آلمان است.
- از بستر دریای بالتیک عبور میکند و بدون گذر از کشورهای واسطه گاز را منتقل میکند.
- شامل دو پروژه اصلی به نامهای نورد استریم ۱ و نورد استریم ۲ است.
- هدف آن افزایش امنیت انرژی اروپا و کاهش هزینه انتقال گاز بوده است.
- ظرفیت انتقال بالایی دارد و یکی از مهمترین زیرساختهای انرژی اروپا محسوب میشود.
نورد استریم یک پروژه بزرگ انتقال گاز است که برای رساندن مستقیم گاز روسیه به آلمان طراحی شد. این پروژه به اروپا اجازه میداد مقدار زیادی گاز طبیعی را بدون نیاز به مسیرهای زمینی و کشورهای واسطه دریافت کند. مسیر زیرآبی باعث شد هزینه انتقال کاهش یابد و تامین انرژی پایدارتر شود. نورد استریم به دلیل ظرفیت بالا، نقش مهمی در تامین انرژی صنایع و بخش خانگی اروپا داشت.
با این حال نورد استریم همیشه یک موضوع سیاسی حساس بوده است. برخی کشورها آن را ابزاری برای افزایش نفوذ روسیه در اروپا میدانستند و مخالف گسترش آن بودند. پس از تشدید تنشهای سیاسی، این پروژه با محدودیتهای شدید روبهرو شد و حتی بخشی از خط لوله در سالهای اخیر آسیب دید.
اهداف اصلی ساخت خط لوله نورد استریم
اهداف اصلی ساخت خط لوله نورد استریم تضمین امنیت انرژی اروپا و افزایش صادرات گاز روسیه بود. برای اروپا، این خط لوله مسیر مستقیمی برای واردات گاز ارزانتر از روسیه فراهم میکرد و وابستگی به مسیرهای سنتی از طریق اوکراین را کاهش میداد که اغلب با اختلالات سیاسی همراه بود. گازپروم و شرکای اروپایی مانند E.ON و BASF، نورد استریم را به عنوان پروژهای تجاری میدیدند که تنوع مسیرهای تأمین را افزایش میدهد و هزینههای حمل و نقل را با کوتاه کردن مسیر از ۵۰۰۰ کیلومتر به ۱۲۰۰ کیلومتر کاهش میدهد. این پروژه همچنین به روسیه اجازه میداد تا کنترل بیشتری بر صادرات گاز خود داشته باشد و درآمدهای ترانزیت اوکراین را دور بزند، که در سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۴ حدود ۷ میلیارد دلار برای کییف درآمد داشت.
از منظر روسیه، نورد استریم ابزاری برای تقویت نفوذ اقتصادی در اروپا بود و صادرات گاز را از ۶٫۸ میلیارد متر مکعب در ۱۹۷۳ به ۱۶۶ میلیارد متر مکعب در ۲۰۱۹ افزایش داد. این خط لوله بخشی از استراتژی گازپروم برای دور زدن کشورهای ترانزیت و مستقیماً به بازارهای بزرگ مانند آلمان متصل شدن بود، که آلمان را به بزرگترین مصرفکننده گاز روسیه در اروپا تبدیل کرد. برای اروپا، مزایای اقتصادی شامل کاهش قیمت گاز به دلیل رقابت با LNG و افزایش امنیت تأمین برای صنایع سنگین آلمان بود. با این حال، منتقدان مانند لهستان و ایالات متحده، نورد استریم را پروژهای ژئوپلیتیک میدانستند که وابستگی اروپا به روسیه را افزایش میدهد و درآمدهای ترانزیت شرق اروپا را تهدید میکند.
مسیر جغرافیایی خط لوله در دریای بالتیک
مسیر جغرافیایی نورد استریم از ویبورگ در روسیه شروع میشود و از طریق دریای بالتیک به لوبمین در آلمان میرسد، با طول ۱۲۲۴ کیلومتر که از مناطق اقتصادی انحصاری روسیه، فنلاند، سوئد، دانمارک و آلمان عبور میکند. لولهها در عمق متوسط ۸۰ تا ۱۱۰ متر قرار دارند و در بخشهای کمعمقتر مانند خلیج گریفسوالد، با عمق ۱۰ متر، دفن شدهاند. مسیر از خلیج فنلاند عبور کرده و از جزیره هوگلند در فنلاند و جزیره گوتلاند در سوئد میگذرد، جایی که برای جلوگیری از تداخل با کابلهای زیرآبی و مسیرهای کشتیرانی، تنظیم شده است.
در بخش روسی، خط لوله نورد استریم به ایستگاه کمپرسور پورتووایا متصل میشود که با توان ۳۶۶ مگاوات، فشار را به ۲۲۰ بار میرساند. در آلمان، به خطوط OPAL و NEL متصل میشود که گاز را به شبکه اروپایی منتقل میکنند. مسیر نورد استریم ۲ تقریباً موازی با نورد استریم ۱ است اما از اوست-لوگا شروع میشود و در بخش دانمارکی، از جزیره بورنهولم عبور میکند. این مسیر با بررسیهای دقیق بستر دریا توسط شرکتهایی مانند Marin Mätteknik و DOF Subsea انتخاب شد تا از مناطق حساس محیطی و مینهای جنگی جنگ جهانی دوم اجتناب شود. انفجارهای ۲۰۲۲ در نزدیکی بورنهولم رخ داد، جایی که عمق آب حدود ۷۰ متر است و لولهها در گودال بورنهولم قرار دارند.
حملات، انفجارها و حوادث نورد استریم
انفجارهای ۲۶ سپتامبر ۲۰۲۲، چهار انفجار در نزدیکی بورنهولم ایجاد کرد که سه لوله را غیرقابل استفاده نمود. لرزهنگاری سوئد و دانمارک انفجارهای ۱۰۰ کیلوگرم TNT را ثبت کرد و تحقیقات آلمان، سوئد و دانمارک خرابکاری را تأیید کردند. آلمان در ۲۰۲۴، گروهی اوکراینی را مسئول دانست، اما سوئد و دانمارک پرونده را بستند.
روسیه غرب را متهم کرد و ایالات متحده دخالت را انکار نمود. انفجارها ۴۷۸٬۰۰۰ تن متان آزاد کرد و تحقیقات نشان داد قایق Andromeda و غواصان اوکراینی درگیر بودند.
ظرفیت سالانه انتقال گاز خط لوله نورد استریم
ظرفیت نورد استریم ۱، ۵۵ میلیارد متر مکعب در سال است که هر خط موازی ۲۷٫۵ میلیارد متر مکعب را حمل میکند و معادل ۳۵ درصد واردات گاز اتحادیه اروپا از روسیه در ۲۰۲۱ بود. در ۲۰۲۱، حجم انتقال از طریق نورد استریم ۱ به ۵۹٫۲ میلیارد متر مکعب رسید که از ظرفیت اسمی فراتر رفت. نورد استریم ۲ با ظرفیت مشابه ۵۵ میلیارد متر مکعب، مجموع ظرفیت دو پروژه را به ۱۱۰ میلیارد متر مکعب میرساند، که میتوانست نیاز ۲۶ میلیون خانوار اروپایی را تأمین کند. این ظرفیت با فشار ۲۲۰ بار و قطر ۱۲۰۰ میلیمتر لولهها حاصل شده و بدون ایستگاه کمپرسور میانی، گاز را از پورتووایا به گریفسوالد منتقل میکند.
در عمل، خط لوله نورد استریم ۱ از ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۲، متوسط ۵۰ میلیارد متر مکعب در سال انتقال داد، اما در ۲۰۲۲ به دلیل کاهش جریان توسط گازپروم، به ۲۰ درصد ظرفیت رسید. نورد استریم ۲ هرگز گاز منتقل نکرد، اما اگر عملیاتی میشد، میتوانست صادرات روسیه به بالتیک و آلمان را دو برابر کند.
تفاوت میان نورد استریم ۱ و نورد استریم ۲
تفاوت اصلی نورد استریم ۱ و ۲ در زمان ساخت، مالکیت و وضعیت عملیاتی است. نورد استریم ۱ از ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۲ ساخته شد و از ویبورگ شروع میشود، در حالی که نورد استریم ۲ از ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۱ تکمیل گردید و از اوست-لوگا آغاز میشود. نورد استریم ۱ توسط کنسرسیوم با سهام ۵۱ درصدی گازپروم و شرکای اروپایی اداره میشود، اما نورد استریم ۲ کاملاً متعلق به گازپروم است. هر دو ظرفیت ۵۵ میلیارد متر مکعب دارند، اما نورد استریم ۱ از ۲۰۱۱ عملیاتی بود و تا ۲۰۲۲ گاز منتقل کرد، در حالی که نورد استریم ۲ هرگز به دلیل تحریمها و جنگ اوکراین فعال نشد.
مسیر نورد استریم ۲ موازی با نورد استریم ۱ است اما در بخش دانمارکی تغییر کرد تا از مناطق حساس اجتناب شود. نورد استریم ۱ با هزینه ۸٫۸ میلیارد یورو برای بخش دریایی ساخته شد، در حالی که نورد استریم دو ۹٫۵ میلیارد یورو هزینه داشت و با وامهای اروپایی تأمین مالی شد. نورد استریم ۱ کمتر جنجالی بود، اما نورد استریم ۲ با مخالفت شدید ایالات متحده روبرو شد و به عنوان ابزار نفوذ روسیه دیده میشد. انفجارهای ۲۰۲۲ هر دو را تحت تأثیر قرار داد، اما نورد استریم ۱ بیشتر آسیب دید.
فناوریهای مهندسی و تجهیزات مورد استفاده
فناوریهای نورد استریم شامل لولههای فولادی ۱۲ متری با قطر ۱۲۰۰ میلیمتر و ضخامت دیواره ۲۶٫۸ تا ۴۱ میلیمتر است که با پوشش بتنی ۶۵ تا ۱۱۰ میلیمتر برای ثبات روی بستر دریا پوشش داده شدهاند. لولهها توسط شرکتهای اروپایی مانند Eurohamburg و Sumitomo تولید شدند و با جوشکاری خودکار در کشتیهای Saipem Castoro Sei و Solitaire نصب گردیدند. بخش دریایی با عمق دفن ۰٫۵ تا ۳ متر در مناطق کمعمق و قرارگیری آزاد در عمقهای بیشتر، با استفاده از آهن PL3 برای ترنچینگ بستر دریا ساخته شد.
ایستگاه کمپرسور پورتووایا با توان ۳۶۶ مگاوات، فشار را تأمین میکند و سیستم PIG برای بازرسی داخلی استفاده میشود. برای اتصالات، از جوشکاری hyperbaric در عمق ۸۰ تا ۱۱۰ متر و کنترل از راه دور توسط کشتی Technip Skandi Arctic بهره بردند. تجهیزات ایمنی شامل شیرهای اضطراری، فیلترها و سنسورهای فشار و دما است. نورد استریم ۲ از فناوری مشابه اما با کشتی فورتونا برای تکمیل استفاده کرد و با تحریمها، شرکت Allseas کار را متوقف کرد.
هزینه ساخت و منابع مالی خط لوله نورد استریم
هزینه ساخت بخش دریایی نورد استریم ۱، ۸٫۸ میلیارد یورو بود و کل پروژه با خطوط خشکی، ۱۴٫۸ میلیارد یورو هزینه داشت. ۳۰ درصد از سهامداران (گازپروم ۵۱ درصد، E.ON و Wintershall هر کدام ۱۵٫۵ درصد، Engie و Gasunie هر کدام ۹ درصد) تأمین شد و ۷۰ درصد از وامهای بانکی مانند Commerzbank و UniCredit. نورد استریم ۲ با هزینه ۹٫۵ میلیارد یورو، ۵۰ درصد توسط گازپروم و ۵۰ درصد وام از Uniper، Wintershall، Engie، OMV و Shell تأمین مالی شد.
کل هزینه پروژههای نورد استریم بیش از ۲۴ میلیارد یورو بود که با تأخیرهای ناشی از مجوزها و تحریمها افزایش یافت. روسیه بخش عمدهای را از طریق گازپروم سرمایهگذاری کرد و اروپا از طریق شرکتهای انرژی مشارکت داشت. تحریمهای ایالات متحده در ۲۰۱۹، هزینهها را با توقف Allseas افزایش داد و گازپروم را مجبور به استفاده از کشتیهای روسی کرد.
مزایای اقتصادی نورد استریم برای اروپا
نورد استریم مزایای اقتصادی قابل توجهی برای اروپا داشت، از جمله کاهش هزینههای حمل و نقل گاز با کوتاه کردن مسیر و حذف ترانزیت فیها. در ۲۰۲۱، ۵۹٫۲ میلیارد متر مکعب گاز از نورد استریم ۱ منتقل شد که قیمت گاز را برای آلمان و اروپا کاهش داد و معادل ۲۶ میلیون خانوار را تأمین کرد. خط لوله نورد استریم ۵۷٬۰۰۰ شغل مستقیم و غیرمستقیم ایجاد کرد و ۵ میلیارد یورو به GDP اروپا افزود، با تمرکز بر آلمان که ۵۸ درصد سرمایهگذاری را جذب کرد.
برای صنایع سنگین آلمان، نورد استریم تأمین پایدار گاز ارزان فراهم کرد و رقابت با LNG را افزایش داد. مطالعه Arthur D. Little نشان داد که نورد استریم ۲ میتوانست ۱۰ میلیارد یورو سرمایهگذاری مستقیم ایجاد کند. با این حال، وابستگی افزایشیافته به روسیه، ریسکهای اقتصادی ایجاد کرد، اما در کوتاهمدت، تنوع مسیرها امنیت تأمین را بهبود بخشید.
اهمیت خط لوله نورد استریم برای روسیه
نورد استریم برای روسیه ابزاری کلیدی برای افزایش صادرات گاز و نفوذ اقتصادی در اروپا بود. این خط لوله صادرات روسیه را از ۶٫۸ میلیارد متر مکعب در ۱۹۷۳ به ۱۶۶ میلیارد متر مکعب در ۲۰۱۹ رساند و گازپروم را به انحصارگر اصلی گاز خطی اروپا تبدیل کرد. با دور زدن اوکراین، روسیه درآمدهای ترانزیت ۷ میلیارد دلاری کییف را حذف کرد و کنترل مستقیم بر بازارهای غربی را به دست آورد.
برای اقتصاد روسیه، نورد استریم درآمد ارزی ایجاد کرد و وابستگی اروپا را به عنوان اهرم ژئوپلیتیک استفاده نمود. نورد استریم ۲ میتوانست صادرات را دو برابر کند و روسیه را به تأمینکننده ۵۰ درصد گاز اروپا تبدیل نماید. این پروژه بخشی از استراتژی گازپروم برای حذف ریسکهای ترانزیت و تقویت روابط با آلمان بود.
وابستگی اروپا به گاز روسیه
وابستگی اروپا به گاز روسیه در ۲۰۲۱، ۴۵ درصد واردات گاز اتحادیه اروپا را تشکیل میداد و آلمان ۵۰ درصد گاز خود را از روسیه وارد میکرد. کشورهای شرقی مانند لتونی و فنلاند بیش از ۹۰ درصد وابسته بودند و روسیه ۴۰ درصد مصرف گاز اتحادیه اروپا را تأمین میکرد. این وابستگی از دهه ۱۹۷۰ افزایش یافت و با نورد استریم، به ۳۵ درصد رسید.
پس از جنگ اوکراین، وابستگی به ۱۵ درصد در ۲۰۲۳ کاهش یافت، اما مجارستان، اسلواکی و اتریش همچنان وابستهاند. REPowerEU هدف پایان وابستگی تا ۲۰۲۷ را دارد، اما روسیه همچنان ۱۱ درصد گاز خطی اروپا را تأمین میکند.
تحریمهای آمریکا علیه پروژه نورد استریم ۲
تحریمهای ایالات متحده علیه نورد استریم ۲ از ۲۰۱۷ با CAATSA آغاز شد و شرکتهایی با سرمایهگذاری ۱ میلیون دلاری را هدف قرار داد. در ۲۰۱۹، PEESA شرکتهای ساختمانی را تحریم کرد و Allseas را متوقف نمود. ترامپ در ۲۰۲۰، Fortuna را تحریم کرد و بایدن در ۲۰۲۱، Nord Stream 2 AG را هدف قرار داد.
در ۲۰۲۲، تحریمها پس از حمله به اوکراین افزایش یافت و شرکتهای بیمه و مالکان کشتیها را شامل شد. تحریمها ساخت را به تأخیر انداخت و تکمیل را متوقف کرد، اما گازپروم با کشتیهای روسی ادامه داد. ایالات متحده نورد استریم ۲ را تهدید امنیت اروپا میدانست.
سیستمهای پایش، ایمنی و حفاظت خط لوله
سیستمهای پایش خط لوله نورد استریم شامل نظارت ۲۴ ساعته از مرکز کنترل زوگ با سنسورهای فشار، دما و جریان است. شیرهای اضطراری در لندفالها، PIGهای بازرسی سالانه و EPRS برای تعمیرات، ایمنی را تضمین میکنند. لولهها با پوشش بتنی و دفن در عمق ۰٫۵ تا ۳ متر محافظت میشوند و استاندارد F101 DNV رعایت میشود. پس از انفجارها، ناتو نظارت را افزایش داد و نروژ پهپادها را بررسی کرد. سیستمهای فیبر نوری و تکرارکنندهها، نظارت مداوم را فراهم میکنند.
